Celem badania cytologicznego wymazu z nosa jest ocena ilościowa komórek występujących w błonie śluzowej nozdrzy.
Materiał do oceny cytologicznej pobiera się z małżowiny nosowej dolnej w odległości 1 cm od jej przedniego brzegu, czyli od otworu nosowego. Do pobrania wymazu używa się ezy bakteriologicznej, czyli małej metalowej pętelki, wacika lub specjalnej szczoteczki. Uzyskany materiał poddaje się specjalnemu wybarwieniu odczynnikami chemicznymi, które pozwalają na zidentyfikowanie komórek pod mikroskopem. Wyniki podaje się jako procentowy udział poszczególnych typów komórek, czyli cytogram.
Badanie nie wymaga specjalnego przygotowania, jest niebolesne, nie powoduje uszkodzenia błony śluzowej, może być wykonywane wielokrotnie niezależnie od wieku badanego. Czasowymi przeciwwskazaniami do wykonania badania są uszkodzenia naczyń krwionośnych w nosie, duża ilość ropnej wydzieliny oraz widoczne uszkodzenia błony śluzowej nosa.
W prawidłowym cytogramie występują przede wszystkim komórki nabłonkowe, głównie walcowate urzęsione i kubkowate. Prawidłowy wzajemny stosunek tych komórek to 5:1. W przypadku uszkodzenia nabłonka rzęskowego pokrywającego błonę śluzową nosa wzrasta ilość komórek nabłonkowych płaskich.
Stan zapalny błony śluzowej nosa prowadzi do pojawienia się komórek napływowych. Dla zapalenia infekcyjnego charakterystyczny jest napływ neutrofili (granulocyty obojętnochłonne). W prawidłowym cytogramie występują one w niewielkich ilościach, w zakażeniu ich ilość ulega znaczącemu zwiększeniu. W zapaleniu alergicznym napływają eozynofile (granulocyty kwasochłonne). Komórki te nie występują w błonie śluzowej nosa osób zdrowych. Komórki, takie jak limfocyty, monocyty czy komórki tuczne występują znacznie rzadziej.
Cytogram umożliwia różnicowanie alergicznych i niealergicznych nieżytów nosa, ocenę nasilenia zapalenia oraz podjęcie prawidłowej terapii.
Cytogram zawierający eozynofile jest charakterystyczny dla alergicznego nieżytu nosa, polipów eozynofilnych oraz niealergicznego eozynofilowego nieżytu nosa. Eozynofile występują w szczególnie dużych ilościach u chorych na alergiczny nieżyt nosa wywołany uczuleniem na alergeny traw.
Przewaga neutrofili jest typowa dla zakażeń pierwotnych, nadkażeń wtórnych do innej patologii oraz polipów neutrofilowych. Komórki te mogą przeważać nad eozynofilami w zaostrzeniu alergicznego nieżytu nosa wywołanego uczuleniem na alergeny roztocza kurzu domowego.
Komórki nabłonkowe (>50%) występują w uszkodzeniach błony śluzowej nosa spowodowanych czynnikami środowiskowymi, lekami, a także w zanikowym nieżycie nosa.
Komórki kubkowate (>50%) występują zarówno w alergicznych, jak i niealergicznych nieżytach nosa.
Komórki podstawne świadczą o odbudowie nabłonka po jego wcześniejszym uszkodzeniu.O uszkodzeniu nabłonka nosa świadczy także brak komórek walcowatych.
Cytologia błony śluzowej nosa jest jedynie badaniem dodatkowym, a interpretacja jej wyników zawsze powinna być przeprowadzona przez lekarza wraz z obrazem klinicznym występującym u konkretnego pacjenta.