Co to jest i jakie są przyczyny?
Alergia na leki to niespodziewana i szkodliwa reakcja występująca w czasie stosowania leku w dawce zalecanej przez lekarza.
Reakcja ta ma charakter całkowicie odmienny od reakcji niepożądanych (objawów ubocznych), które są możliwe do przewidzenia i występują często po stosowaniu leków z niektórych grup (np. zmiany skórne lub kaszel po niektórych lekach przeciwnadciśnieniowych) albo po przedawkowaniu leku.
Alergia na lek może wystąpić zarówno w czasie stosowania leku w tabletkach, jak i we wstrzyknięciach oraz podczas aplikowania leku na skórę i dospojówkowo. Każdy chory może zareagować reakcją uczuleniową na lek dotychczas dobrze tolerowany.
Charakterystyczne dla polekowej reakcji alergicznej jest ustępowanie dolegliwości wraz z zaprzestaniem stosowania leku (choć niektóre objawy mogą się utrzymywać wiele dni po zakończeniu kuracji).
U podatnego chorego każdy lek może wywołać reakcję alergiczną, najczęściej są to jednak:
- antybiotyki
- leki przeciwbólowe i przeciwzapalne
- niektóre leki przeciwpadaczkowe
- środki kontrastowe stosowane w czasie badań radiologicznych.
Przyczyny alergii na leki
Wiedza o przyczynach uczulania się na leki jest niewielka. Wiadomo jednak, że może o tym decydować bardzo wiele czynników:
- podatność chorego (uwarunkowana genetycznie)
- częstotliwość i czas stosowania leków z jednej grupy (im dłużej i częściej podawany jest lek, tym większe prawdopodobieństwo uczulenia się)
- inne choroby występujące u chorego (częściej uczulają się osoby przewlekle chore na ciężkie choroby, np. AIDS, mukowiscydozę)
- płeć i wiek (częściej uczulają się osoby dorosłe, głównie kobiety)
- aktualny stan zdrowia (uczulenia pojawiają się częściej w czasie ostrych chorób infekcyjnych).
Nie wszystkie reakcje polekowe są alergiami – w języku medycznym o tego typu reakcjach mówi się ogólnie jako o nadwrażliwości na leki. Jeżeli w powstawanie nadwrażliwości na lek zaangażowany jest układ odpornościowy chorego (tzw. układ immunologiczny), nadwrażliwość taką nazywa się alergiczną, jeżeli nie – nadwrażliwością niealergiczną.
Rola układu odpornościowego to wytwarzanie w nadwrażliwym organizmie różnych przeciwciał (IgE, IgG, IgM), a także tzw. uczulonych komórek układu odpornościowego. Powstające w procesie uczulania się przeciwciała przyczepiają się do różnych komórek organizmu. Ponowne podanie leku osobie już uczulonej (to znaczy mającej na swych komórkach przeciwciała) powoduje wystąpienie różnych reakcji szkodliwych dla organizmu. W ten sposób najczęściej uczulają antybiotyki, zarówno z powodu swych szczególnych właściwości uczulających, jak i dlatego, że są bardzo często stosowane. Szczególnie rozpowszechnione jest uczulenie na doustne preparaty tzw. penicylin półsyntetycznych (ampicylina i amoksycylina, także w połączeniu z kwasem klawulanowym). Penicyliny we wstrzyknięciach mogą wywoływać u uczulonych chorych ciężkie reakcje polekowe.
O tym, które mechanizmy odpornościowe są zaangażowane w reakcje uczuleniowe u danego chorego, można wnioskować na podstawie przebiegu reakcji polekowej oraz wykonanych badań dodatkowych (immunologicznych).
Przyczyną niealergicznych reakcji polekowych mogą być zaburzenia metabolizmu ważnych związków wchodzących w skład naszego organizmu. Najczęstszą postacią tego rodzaju nadwrażliwości jest nadwrażliwość na kwas acetylosalicylowy i inne leki z grupy, nazywana nadwrażliwością na niesteroidowe leki przeciwzapalne. Chorzy ci nie mogą stosować większości popularnych leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych, gdyż grozi to występowaniem pokrzywki i obrzęków skóry albo duszności. Zazwyczaj nieszkodliwe są dla nich terapeutyczne dawki paracetamolu.
Jak często występuje alergia na leki?
Alergia na lek występuje u około 5—10% leczonych chorych.
Jak się objawia alergia na leki?
W zdecydowanej większości przypadków reakcje polekowe mają łagodny lub umiarkowanie nasilony przebieg. Najczęściej objawiają się zmianami skórnymi, choć mogą dotyczyć wszystkich narządów i układów człowieka, a najcięższe z nich (reakcje anafilaktyczne) mogą przebiegać z utratą przytomności, a nawet kończyć się zgonem, co zdarza się jednak bardzo rzadko.
Reakcja polekowa może wystąpić w różnym czasie – w ciągu kilku minut, godziny lub nawet ponad tydzień od rozpoczęcia leczenia.
Wśród polekowych zmian skórnych u chorych występują najczęściej tzw. osutki polekowe przypominające pokrzywkę, rumieniowe, wypryskowe, pęcherzykowe, pęcherzowe, krwotoczne, typu przebarwień lub inne, niekiedy przypominające wyglądem choroby zakaźne (stąd nazwa „osutki odropodobne”). Osutki pojawiają się po kilku lub kilkunastu godzinach od rozpoczęcia leczenia (jeżeli jest to kolejne podanie leku) lub w ciągu kilku dni (gdy jest to pierwszy kontakt z lekiem). Po zaprzestaniu leczenia zmiany skórne szybko ustępują – samoistnie lub po podaniu leków przeciwuczuleniowych.
Drugą pod względem częstości występowania reakcją skórną są pokrzywki, często połączone z obrzękiem tkanek miękkich. Obrzęki pojawiają się najczęściej na twarzy (obrzęk wokół oczu lub warg). Niekiedy, w groźniejszych przypadkach, występują obrzęki gardła i języka z zaburzeniami połykania, zaburzeniami mowy (chrypka, bezgłos) lub brakiem powietrza spowodowanym ciasnotą w gardle. Jest to stan, w którym należy bezzwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe.
Alergie na leki mogą się przejawiać również jednym z następujących objawów:
- gorączką
- bólem mięśni i stawów
- powiększeniem węzłów chłonnych
- dusznością
- wymiotami, nudnościami lub biegunką.
Co robić w razie wystąpienia objawów?
Jeżeli zaistnieje podejrzenie, że to lek może być przyczyną dolegliwości, należy zaprzestać stosowania leku i pilnie skontaktować się z lekarzem.
Jeżeli przebieg jest ciężki (dławienie w gardle, pokrzywka, obrzęk, duszność ze świstami w piersiach, a zwłaszcza nudności, biegunka, wymioty oraz omdlenie), należy pilnie wezwać pogotowie ratunkowe lub zawieźć chorego do najbliższego szpitala.
Jeśli reakcja polekowa występowała już w przeszłości, zalecane jest zażycie leków zaleconych wcześniej przez lekarza. Chorzy, którzy przebyli w przeszłości reakcje polekowe, powinni zostać skierowani na konsultację do alergologa.
Lekarz jest zobowiązany do zaopatrzenia chorego w pisemną informację o uczuleniu i o zalecanym z tego powodu postępowaniu (zalecane są następujące leki: tzw. leki przeciwhistaminowe w łagodnych reakcjach oraz glikokortykosteroidy w cięższych; w przypadku tzw. wstrząsu polekowego należy rozważać autostrzykawkę z adrenaliną).
Chory, który przebył reakcje polekowe, powinien mieć przy sobie zalecane przez lekarza leki, zwłaszcza podczas wyjazdów na obszary położone z dala od zakładów opieki medycznej. Należy pamiętać, by otrzymaną pisemną informację o uczuleniu na leki zawsze pokazywać lekarzom, także w czasie leczenia szpitalnego. Niektórzy chorzy z wyjątkowo ciężkimi incydentami w przeszłości noszą bransoletki, naszyjniki lub legitymacje informujące o uczuleniu na dany lek.
Jak lekarz ustala diagnozę?
Rozpoznanie alergii na leki jest trudnym zadaniem i opiera się przede wszystkim na umiejętnie przeprowadzonym wywiadzie lekarskim. Należy podkreślić, że nie ma bezpiecznych testów (np. z krwi) potwierdzających lub wykluczających alergię na wszelkie leki. Tylko w przypadku nielicznych leków istnieją testy diagnostyczne potwierdzające alergię na lek. Niekiedy w przypadku wskazań do stosowania leków konieczne jest przeprowadzenie testów (np. skórnych) lub doustnych prób prowokacyjnych z bardzo małymi dawkami leków.
Jakie są sposoby leczenia?
Nie ma możliwości wyleczenia alergii na leki, a najważniejsze jest konsekwentne unikanie leków, które wywołały kiedyś dolegliwości oraz innych leków o podobnej budowie, które mogą wywołać podobną reakcje polekową (tzw. reakcję krzyżową). Gdy mimo to reakcja wystąpi, należy postępować jak opisano to wyżej.
Co robić, aby uniknąć alergii na leki?
Osoba, która nie choruje na poważną, przewlekłą chorobę, może zapobiec reakcjom nadwrażliwości, stosując leki (w tym dostępne bez recepty) jedynie w sytuacji, gdy jest to niezbędne i tylko tak długo, jak to jest konieczne. Ważne jest zatem unikanie przez chorych z predyspozycją do alergii na leki, stosowania reklamowanych, także w aptekach, zbędnych tabletek. Istotne jest także stosowanie jak najmniejszej liczby leków jednocześnie. Należy unikać częstego powtarzania leczenia tymi samymi lekami, np. antybiotykami.
